آرامگاه حافظ، سرگذشت یک نماد

آیا از ساخت حافظیه و چندین سده تغییرات آرامگاه حافظ اطلاعی دارید؟ سازنده این آرامگاه جاودانه کیست؟ قرنهاست توصیف آرامگاه حافظ  چون نمادی از این شخصیت، شیفتگان و دوستدارانش را از هر گوشه دنیا به سمت خود کشانده است. اگر بلیط پرواز شیراز گرفته اید، با دانستن سرگذشت این یادمان به دیدار آرامگاه حافظ بروید.

معماری یادمانی در ایران

هدف از معماری یادمانی ایجاد یک نماد جمعی، نگهداری از خاطره یا رویداد تاریخی و پاسداشت یک شخصیت برجسته است. معماری یادمانی معمولا زیباترین فرم را انتخاب می کند تا برای همیشه در حافظه مردم ماندگار بماند. بر این مبنا سه نوع یادمان در طول تاریخ ایران تا امروز وجود دارد:

بناهای یادمانی باستانی مانند کاخ سروستان

بناهای یادمانی مقدس مانند زیگورات چغازنبیل

بناهای یادمانی شخصیت ها مانند آرامگاه حافظ. در ایران چون هیچ وقت مجسمه شخصیت ها ساخته نمی شد، ساختمان یادمانی این نقش را داشته است.

آرامگاه حافظ خاطره جمعی

اگر شما هم گذرتان به آرامگاه حافظ خورده باشد، تاثیری از اتمسفر جادویی آن گرفته اید. حافظ پدیده ای در فرهنگ ایران زمین است که در تار و پود مردم رخنه کرده است. شما با خواندن اشعار حافظ خودتان در آن پیدا می کنید یا غرق خیال شاعرانه می شوید. نامداری حافظ فرای مرزها و جغرافیا به سوی همه گشوده است. آرامگاه حافظ علاوه بر اینکه اهمیت شخصیت این شاعر بزرگ را برجسته می کند، مانند نمادی از روح فرهنگ ایرانی و خاطره جمعی ما محسوب می شود. این نکته را فراموش نکنید که ما شیراز را با حافظ به یاد می آوریم. بهترین زمان برای دیدن آرامگاه حافظ و خرید بلیط چارتر هواپیما در فصل پاییز است.

ساخت آرامگاه حافظ از قرن 9 هجری آغاز شد.

پیشینه ساخت آرامگاه حافظ

حافظ سال 791 هجری در شیراز وفات یافت. به دلیل اینکه گلگشت مصلی از مکانهای محبوبش بود، همانجا دفن شد. این محل در فاصله نزدیکی از دروازه قرآن و در حومه شهر قرار داشت.

• نیم قرن بعد میرزا ابوالقاسم گورکانی حاکم فارس، فرمان ساخت آرامگاه را به وزیرش محمد یغمایی داد. با ایجاد عمارت و آبنمای بزرگ، اولین قدم برای نمادین شدن مقبره حافظ برداشته شد. آب حوض از رکن آباد که حافظ در اشعارش به آن اشاره کرده، تامین می شد.
• در دوره شاه عباس صفوی، عمارت آرامگاه که دچار آسیب زیادی شده بود، مرمت شد.
• كريمخان زند به دلیل علاقه فراوان به حافظ، اقدامی جدی برای ساخت آرامگاه انجام داد. سال 1189 ه.ق. ساختمانی فراخور حافظ به شیوه معماری زندیه با تالاری 4 ستونه مقابل آن ساخته شد. برای مزار سنگ قبر مرمری مرغوبی در نظر گرفتند که هنوز پابرجاست. عده ای بر این باورند که سنگ مرمر اصلی مقبره به دستور كريمخان به عمارت جهان نما منتقل و به حوض تبدیل شده است.آرامگاه از به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد. مقبره در قسمت شمالی قرار گرفت و جنوب آن باغ بود.  

• والی فارس فرهاد میرزا، اطراف مقبره نرده حائل نصب و آرامگاه را مرمت کرد.
• 20 سال بعد ملا شاه جهان زردشتی، برای ساخت آرامگاه، اقدام به تخریب آرامگاه می کند. مخالفت یکی از بزرگان مذهبی شهر باعث رها شدن آرامگاه به حالت نیمه ویران می شود.
• دو سال بعد از این جریان، فرمانفرمای فارس به دستور مظفرالدین شاه آرامگاه را مرمت می کند.
• آخرین مرمت 30 سال بعد توسط فرج الله بهرامی انجام شد.
• سال 1316 آندره گدار مسئول طراحی آرامگاه جدید حافظ شد.

یک نقاشی قدیمی از آرامگاه حافظ

طراحی آرامگاه حافظ

آرامگاهی که امروز از حافظ بجا مانده، کار آندره گدار (André Godard) است. علی اصغر حکمت وزیر معارف دوره پهلوی اول، طراحی آرامگاه حافظ را به گدار معمار و باستانشناس فرانسوی واگذار کرد. دلیل انتخاب گدار برای این نقش، شناخت جامع او از هنر و معماری تاریخی ایران بود. گدار سالها در ایران سفر کرد و با بازشناسی آثار معماری کشور پرداخت. در زمانی که معماری قدیم در حال فراموشی و نابودی بود، او توانست میراث کهن ایرانیان را ثبت کند. ساخت آرامگاه سال 1314 آغاز و دو سال بعد پایان یافت.

طراحی نقشه آرامگاه حافظ توسط آندره گدار

درباره یادمانهای معماری ایران بیشتر بدانید:
موزه ایران باستان
آرامگاه حکیم فردوسی 

سبک معماری آرامگاه حافظ

گدار برای طراحی آرامگاه ترکیبی از سبک معماری ایرانی و فرانسوی را پیاده کرد. گدار که در یادمان آرامگاه فردوسی هم نقش داشت، به خوبی توانست فرم جدیدی برای آرامگاه حافظ ایجاد کند. او کلاه فرنگی فرانسوی را روی پلان هشت ضلعی ایرانی سوار کرد و مقبره اصلی حافظ را شکل داد. گدار تلاش کرده تا به کمک سمبل ها و عناصر ریز و درشت معماری ایرانی مانند کاشیکاری زیر گنبد مقبره، اشعار حافظ در تالارها و استفاده از باغ، اتمسفری آرام و شبه بهشتی بوجود آورد. نظارت این پروژه به علی سامی باستانشناس شیرازی واگذار شد. سامی علاوه بر دانش بالا، تجربه مرمت آثار تاریخی چون تخت جمشید و مسجد عتیق را در کارنامه اش داشت.

معرفی فضاهای آرامگاه حافظ

سازندگان آرامگاه جدید حافظ در دوره پهلوی، به طرح قبلی حافظیه وفادار ماندند و بخش جنوبی و شمالی آرامگاه به همان صورت در نظر گرفته شد ولی فضاهای جدیدی اضافه گردید. مساحت 2 هکتاری سایت بر این اساس به فضاهای زیر تقسیم شد:

1.مقبره حافظ

برای شاخص کردن مقبره، کلاه فرنگی در فضای باز حیاط شمالی و به ارتفاع یک متر بالاتر از کف قرار گرفته است. اطراف پلان 8 ضلعی، هشت ستون سنگی 10 متری نصب شده که گنبد فلزی را نگه داشته است. فرم گنبد بر گرفته از کلاه درویشی است. استفاده از غزل حافظ با خوشنویسی ثلث فضای مقبره را معنادار و مفهومی کرده است. پله های مدور علاوه بر اینکه به برجسته شدن مقبره کمک کرده، فضایی برای نشستن مردم ایجاد کرده است. سنگ مزار که از دوره زندیه بجا مانده، بدون تغییر نصب شده است.

2.حیاط شمالی

این حیاط به مساحت 3 هزار متر مربع علاوه بر مقبره دارای دو حوض مستطیل بزرگ شرقی و غربی است. همچنین ساختمان حافظ شناسی، کتابخانه و فروشگاه در این صحن قرار دارند. این صحن در روزگار گذشته قبرستان بوده است. در جبهه شرقي حیاط، ديواري به چشم می خورد که پشت آن مقابر خانوادگی نصب شده است.

3. حیاط جنوبی

 هنگام ورود به آرامگاه حافظ شما از حیاط جنوبی وارد می شوید. این حیاط با مساحت 12000 متر مربع نقش یک پیش ورودی برای رسیدن به مقبره در حیاط بالایی را دارد. شما به محض وارد شدن به صحن متوجه ارتفاع پایین این حیاط نسبت به حیاط شمالی می شوید. با طی کردن مسیر دسترسی به پله ها می رسید که شما را به حیاط شمالی می رساند. صحن جنوبی با درختان سرو، نارنج و کاج آراسته شده است. یک آبنما هم در وسط قرار گرفته است.

4. رواق مرکزی

با گذشتن از حیاط جنوبی و 18 پله، به رواق مرکزی آرامگاه می رسید. رواق حد فاصل حیاط شمال و جنوبی محسوب می شود. رواق فضای ستوندار خطی و نوعی فضای مکث است که شما را آماده دیدن مقبره می کند. این فضای مسقف بلندترین قسمت در آرامگاه حافظ است. به این رواق با اینکه امروز 20 ستون دارد، به دلیل اینکه در دوره زندیه با 4 ستون شکل گرفته، به همان نام خوانده می شود.

رواق ستوندار آرامگاه؛ مرز حیاط شمالی و جنوبی

آرامگاه حافظ در سفرنامه ها

سیاحان زیادی از دوره صفویه به بعد از شیراز دیدن کرده اند. بیشتر آنها از مقبره حافظ بر حسب اتفاق یا بخاطر علاقه دیدن کرده اند. نقل قول ها نشان از اهمیت حافظ در دوره های مختلف دارد.  

• ویلبر چنین توصیف می کند:مسافر چون از تنگه الله اكبر و دروازه قرآن گذر می كرد، در جاده اي قرار می گرفت كه در شرق آن مزار حافظ و سعدی، مزار باغهای چهل تن، هفت تن و باغ دلگشا واقع شده است.
• تاورنيه جهانگرد، آرامگاه را رو به قبله در میان قبرستانی محصور توصیف می کند بر مبنای روایت او مقبره حافظ زيارتگاه دراويش و مردمی بود كه آنجا نماز ميخواندند.
• سرجان ملكم  هم که از آرامگاه حافظ دیدن کرده بود از باغی نوشته كه مقبره حافظ در آن قرار داشته و در قسمت جنوب اين ساختمان واقع شده است.