مراسم زار؛ آیینی ترسناک در جنوب ایران

آیا تابه‌حال از مراسم زار در خطه جنوب چیزی به گوشتان خورده است؟ شهر‌به‌شهر ایران آیین‌ها و مراسم مختلفی دارد که هرکدام ریشه در اصالت و فرهنگ غنی این مرزوبوم دارند. دراین‌میان آیین‌هایی عجیب‌وغریب هم پیدا می‌شود که سوغات سفر مهاجران یا گردشگران از کشورهای بیگانه به این سرزمین است.

زار را باید از همین دست آیین‌ها دانست. این آیین پیچیده و کمی ترسناک غالبا در جنوب ایران و در استان هرمزگان و جزیره قشم اجرا می‌شود. شنیدن داستان این مراسم برای کسانی که اهل ماجراجویی هستند، می‌تواند جذاب و دلنشین باشد. شما نیز اگر روحیه ماجراجویی دارید، تا پایان این مطلب را دنبال کنید.

مراسم زار چیست؟

در میان مردم محلی خطه جنوب ایران این باور قدیمی وجود دارد که دیو، پری، جن و ارواح بد به شکل باد ظاهر می‌شوند. این بادها با رخنه‌کردن به سر و بدن افراد اسباب بیماری، شیدایی یا پریشان‌حالی آن‌ها را فراهم می‌کنند. زمانی که درمانِ این وضعیت ناخوشایند با روش‌های معمول نتیجه ندهد، مردم جنوب وارد میدان می‌شوند و با برپایی مراسم زار گیری فرد بیمار را از ناخوشی و گرفتاری نجات می‌دهند.

مراسم احضار زار در واقع همان سنت قدیمی جن‌گیری است که با هدف بیرون‌کردن ارواح خبیثه و اجنه از بدن فرد انجام می‌شود. زارها نیز اشاره به همان بادهای بسیار خطرناکی است که در وجود افراد رخنه کرده‌اند. آیین زار غالبا با آداب و مناسک خاصی برگزار می‌شود که در ادامه این نوشتار توضیح داده خواهد شد.

عکسی از مراسم زار گیری

معنی زار یعنی چه؟

اگر در فرهنگ لغت دهخدا معنی کلمه زار را جست‌وجو کنید، احتمالا با واژه‌هایی همچون ضعف، بیچارگی یا پریشان‌حالی مواجه خواهید شد؛ اما زار در فرهنگ جنوب ایران معانی خاص خودش را دارد. این واژه نام یک باد خانمان‌سوز و ویران‌کننده است که افراد را به بستر بیماری و پریشان‌احوالی می‌اندازد.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید در میان ساحل‌نشینان جنوب ایران، زارها همان بادهای موسمی جنوبی یا فرازمینی هستند که پای اجنه را به این منطقه باز می‌کنند. به کسانی که گرفتار این بادها شده‌اند، «اهل هوا» و به نجات‌یافتگان هم «هوایی» می‌گویند.

حالا که صحبت از معنای زار شد، بد نیست بدانید که از نظر جنوبی‌ها این موجودات از خانواده شیوخ هستند و معمولا در میان آن‌ها کسی از خدمتکاران یا سربازان وجود ندارد؛ به همین دلیل هم گاهی به این موجودات زار جنگلی می‌گویند.

تاریخچه مراسم زار

مراسم زار جنگلی مهمانی ناخوانده در جنوب است. این مراسم طبق آنچه روایت می‌شود، یادگاری بسیار قدیمی از مهاجران آفریقایی است. در روزگاران قدیم که اکثر راه‌های تجارت از غرب تا شرق به بنادر دریایی منتهی می‌شد، سیاهپوستان آفریقایی از طریق لنج‌های باری و کشتی‌ها به جنوب ایران راه پیدا کردند.

با ورود آفریقایی‌ها به این سرزمین و ماندگارشدن آن‌ها در خطه جنوب، مراسم زار نیز کم‌کم جایگاه خود را در افکار و باورهای دیرینه این مردم باز کرد. این سنت دیرینه در واقع بخشی از فرهنگ اصیل مردمان آفریقایی است که با شکل‌وشمایلی جدید در ایران اجرا می‌شود. موسیقی مراسم زار هم که در قشم، بندرعباس، بوشهر یا هر شهر جنوبی دیگری به گوش می‌رسد، همان آوازهای آشنای آفریقایی است که در گذشته توسط سیاهپوستان آفریقایی در ایران نواخته می‌شد. مردمان جنوب علاقه وافری به داستان‌های جنیان و ماوراءالطبیعه دارند؛ به‌همین‌دلیل بسیاری از جاذبه‌های گردشگری جنوب همچون قلعه جنی کیش یا ... به این نام‌ها شناخته شده است.

بابازار و مامازار؛ ناجیان سنتی اهل هوی

شاید بسیاری از ما جاذبه‌های یک شهر را مکان‌های دیدنی آن بدانیم؛ اما جاذبه‌های گردشگری جنوب ایران تنها به این مورد خلاصه نمی‌شود. در کنار جاهای دیدنی قشم و استان هرمزگان، آیین‌هایی همچون زار هم گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند.

متولیان مراسم زار در قشم و هرمزگان، بابازار و مامازار نام دارند. بابازار مردی باتجربه و کاربلد و مامازار زنی متبحر و زبردست است که هر دو می‌دانند چگونه اسباب نجات فرد تسخیرشده را فراهم کنند. هر کسی نمی‌تواند در اجرای مراسم زار در بوشهر و هرمزگان به نقش بابازار یا مامازار درآید. شرط قرارگیری در این جایگاه ارتباط نزدیک و خالصانه با خدا و توانایی برقراری ارتباط با اجنه است.

شاید برایتان عجیب به‌نظر برسد، اما اکثر بابازارها و مامازارها خود نیز روزگاری اسیر چنگال بادهای خبیث و شیطانی بوده‌اند که در نهایت نجات و رهایی پیدا کرده‌اند. به همین دلیل هم ملاک اعتبار و منزلت هر بابازار و مامازار را تعداد خون‌هایی می‌دانند که این شخص خورده است؛ این خون‌خوردن که به نوعی وابستگی فرد را به اهل هوا نشان می‌دهد، بخشی از مراسم زار در بندرعباس و هرمزگان است.

تصویری از مراسم زار

مراسم زار در چه شهرهایی برگزار میشود؟

مراسم زار آیینی مختص به خطه جنوب ایران است. تقریبا در تمام شهرهای جنوبی می‌توانیم شاهد برپایی این مراسم یا آیین‌هایی مشابه با آن باشیم. معمولا این مراسم در هر شهر جنوبی اسم مخصوص به خودش را دارد؛ به عنوان مثال مراسم زار در هرمزگان به عنوان «نوبان»، در بلوچستان با نام «گوتی» و در بوشهر با اسم «شیخ فرج» شناخته می‌شود.

اگر عاشق ماجراجویی هستید و دوست دارید با رسومات باستانی و قدیمی آشنا شوید، می‌توانید به بوشهر سفر کنید و درعین حضور در مراسم زار، از جاهای دیدنی بوشهر هم دیدن کنید.

سنن و آیین برگزاری مراسم زارگیری در جنوب ایران

مراسم زار در اهواز، آبادان و بسیاری از شهرهای جنوبی به عنوانی آیینی بسیار طولانی و پیچیده شناخته می‌شود. این مراسم که اجرای آن در اکثر موارد 7 روز زمان می‌برد، با هدف بیرون‌کردن اجنه از بدن فرد بیمار و رفع گرفتاری و پریشان‌احوالی او انجام می‌شود.

مراسم زار در ابادان با تشخیص فرد مبتلا توسط بابازار و مامازار شکل رسمی می‌گیرد؛ به عبارتی نقطه شروع این مراسم زمانی است که متولیان آیین زار اطمینان حاصل کنند که شخص بیمار، گرفتار بادهای خبیث و شیطانی شده است.

بابازار و مامازار ابتدا بدن بیمار را خوب شست‌وشو می‌دهند و سپس به مدت یک هفته از او در کپری خالی مراقبت می‌کنند. در این هفت روز بیمار اجازه نگاه‌کردن به مرغ، سگ یا نامحرم را ندارد. در همین ایام بابازار یا مامازار هر شب بدن بیمار را با دارویی خاص که گره‌کور نام دارد، به طور کامل می‌پوشانند.

بعد از پایان روز هفتم و شروع مراسم گروهی زار، جن باید از بدن فرد بیمار خارج شده باشد؛ به‌همین‌دلیل هم بابازار و مامازار در روز آخر این قرنطینه مخلوطی از داروی گره‌کور، هفت برگ گیاه بی‌خار و خاک هفت راه را روی بدن بیمار می‌زنند. سپس فرد بیمار را روی زمین می‌خوابانند و انگشتان شست دو پای او را به وسیله موی بز می‌بندند. در آخر مقداری روغن ماهی و چند تار موی سوزانده‌شده از بز را زیر بینی فرد بیمار قرار می‌دهند. در همین‌ زمان، بابازار و مامازار با چوب خیزران به بدن فرد بیمار ضربه می‌زنند و جن را تهدید می‌کنند تا فراری شود. 

با رفتن جن از بدن بیمار بهبودی حاصل نمی‌شود؛ چراکه هنوز بادهای خبیث در سر بیمار در حال جولان‌دادن هستند. برای رهایی کامل فرد از این وضعیت بغرنج، باید مراسم زار به شکل گروهی اجرا شود. برای اجرای این مراسم، زنی از اهل هوا در حالی که خیزران به دست است، درب تک‌تک خانه‌ها را می‌زند و همه کسانی را که روزگاری گرفتار این درد بوده‌اند، برای شرکت در مراسم دعوت می‌کند.

در مراسم بابا زار همه دور یکدیگر حلقه می‌زنند و سفره‌ای را که در آن اقسام غذاها و گیاهان معطر وجود دارد، پهن می‌کنند. گوشت قربانی، کاسه خون و میوۀ کُنار سه عضو ثابت این سفره هستند که حضورشان به تسخیر کامل باد کمک می‌کند.

بادها برای ترک بدن بیمار خواسته و تقاضایی دارند که تنها با اجابت‌کردن آن می‌توان اسباب رهایی فرد از زارها را فراهم کرد. طبق باورهای قدیمی، بادها زمانی خواسته خود را مطرح می‌کنند که خون خورده باشند. به‌همین‌منظور هم کاسۀ خونِ موجود در سفره زار را به فرد بیمار می‌دهند تا بنوشد. با خوردن خون، بدن فرد بیمار دچار حرکت و لرزش می‌شود و این لرزش‌ها به اهالی حاضر در مراسم هم انتقال پیدا می‌کند. در همین زمان، صدای موسیقی و آهنگ مراسم زار اوج می‌گیرد و باد خواستۀ خود را در گوش بابازار مطرح می‌کند.

عکسی از مراسم احضار زار

اسامی زارها و توقعات و خواسته‌های آن‌ها از افراد با هم برابر نیست؛ برخی از آن‌ها طلا و خلخال از بیمار طلب می‌کنند و گروهی دیگر به دنبال کسب سفره غذا یا پیراهنی تمیز هستند. در صورتی که اجابت خواسته زارها از عهده و توان فرد بیمار خارج باشد، بابازار یا مامازار با بستن دستمالی به بازوی بیمار از باد زمان و فرصت بیشتری برای اجابت خواسته می‌طلبند.

اهالی مجلس برای مطیع‌کردن بیشتر باد موسیقی مخصوص زار را می‌نوازند. جالب است بدانید که هر باد موسیقی و آهنگ مخصوص به خودش را دارد؛ به همین دلیل هم به تعداد انواع زار موسیقی و آهنگ تعریف شده است. اجرای مراسم زار در ابادان و هرمزگان با قواعد خاصی همراه است که در ادامه اشاره‌ای کوتاه به آن‌ها خواهیم داشت:

• بردن اسم خداوند، پیامبر یا ائمه اطهار در مجلس زار ممنوع است.
• همه کسانی که قصد شرکت در این مراسم را دارند، باید کفش‌های خود را بیرون بگذارند و پابرهنه و بدون سلام وارد مجلس شوند.
• بهتر است در آیین زار سکوت برقرار باشد و هیچ صحبتی میان اعضا ردوبدل نشود.
• اهالی حاضر در آیین زار بعد از نوشیدن قهوه یا چای نباید استکان خود را روی زمین بگذارند؛ آن‌ها باید منتظر بمانند تا خادم مجلس ظرف خالی را از آن‌ها بگیرد.
• شخص مبتلا همیشه باید جایی کنار بابازار یا مامازار بنشیند.
• آیین زار غالبا در فضای باز و به صورت نشسته اجرا می‌شود.
• اجرای موسیقی مجلس زار با نواختن آهنگ توسط بابازار آغاز می‌شود.
• همه افراد شرکت‌کننده در آیین زار باید هنگام ورود به مجلس به نشانه تبرک روی سازها و سپس صورت خود دست بکشند.

عکسی از برگزاری مراسم زار

مراسم زار؛ خرافه یا واقعیت

ایران در کنار تمام آیین‌های اصیل و  باستانی که دارد، گاهی صاحب رسومی عجیب می‌شود که تشخیص واقعی یا خرافه‌‌بودن آن‌ها کاری دشوار و غیرممکن به نظر می‌رسد. مراسم زار یکی از همین آیین‌هاست که در جنوب کشور با آداب خاصی برگزار می‌شود. شاید برایتان جالب باشد که بدانید بسیاری از هنرمندان تئاتر دنیا در سفر به ایران از بوشهر و مراسم زار دیدن می‌کنند؛ چراکه این آیین ایده‌های خوبی برای اجراهای میدانی به آنان ارائه می‌کند. اگر شما هم دوست دارید از نزدیک با این مراسم آشنا شوید، می‌توانید با خرید بلیط هواپیما بوشهر سفری همه‌چیزتمام را برنامه‌ریزی کنید و از بومیان این شهر بخواهید تا شما را راهنمایی کنند.

شما چه رسومات دیگری در ایران می‌شناسید که به اعتقادات قدیمیان برگردد؟ در شهری که ساکن آن هستید چه آیین‌هایی اجرا می‌شود؟

سوالات متداول:

1. زار چیست؟

زار در فرهنگ لغت به معنای پریشان‌احوالی و در فرهنگ جنوبی به معنای بادهای موسمی یا فرازمینی است.

2. زار چه موجودی است؟

از نظر مردم محلی جنوب، زارها همان جن، پری، دیو یا روح‌های خبیثی هستند که به شکل باد ظاهر می‌شوند. ورود این باد به بدن افراد اسباب بی‌قراری، مریضی و پریشان‌احوالی آن‌ها خواهد شد.