کلیسای ننه مریم؛ دومین کلیسای تاریخی جهان در ارومیه

در سرزمین ایران کلیساهای زیبا و منحصر به فردی وجود دارند که در دنیا شاخص هستند؛ اما کلیسای ننه مریم به عنوان دومین کلیسای تاریخی جهان که در ایران قرار گرفته، از اهمیت بیشتری برخوردار است. اگر قصد سفر به ارومیه را دارید، حتما از کلیسای تاریخی حضرت مریم در این شهر هم دیدن کنید؛ اما پیش از آن، این مطلب را بخوانید تا با تاریخچه، افسانه‌ها، دیدنی‌ها و آدرس کلیسا ننه مریم آشنا شوید. 

کلیسای ننه مریم کجاست؟

کلیسای ننه مریم (Saint Mary Church) یا کلیسای مارت مریم، از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان است که در استان آذربایجان غربی، در شهر ارومیه قرار دارد. این کلیسای تاریخی به گفته‌ای بعد از کلیسای بیت‌الحم در اورشلیم، دومین کلیسای مسیحیان محسوب می‌شود. کلیسای تاریخی ننه مریم که از زمان زرتشتیان آشوری در این منطقه پابرجا بوده، ابتدا به‌عنوان آتشکده استفاده می‌شده است. اما بعدها به کلیسا تغییر کاربری داده و برای عبادت مسیحیان استفاده شد.

این نیایشگاه تاریخی امروزه با نام‌های دیگری همچون کلیسای شرق آشور (آشور شرقی)، کلیسای مارت مریم یا کلیسای حضرت مریم ارومیه هم شناخته می‌شود؛ اما نام «کلیسای ننه مریم» بین بومیان ارومیه شهرت و محبوبیت بیشتری دارد.

موقعیت جغرافیایی کلیسای ننه مریم ارومیه

داستان و تاریخچه کلیسای ننه مریم ارومیه

داستان کلیسای ننه مریم به سال 32 میلادی برمی‌گردد؛ زمانی که سه موبد زرتشتی، از آتشکده‌‌ای باستانی در ارومیه نگهداری می‌کردند. شبی آنها حرکت ستاره‌ای درخشان را می‌بینند که به سمت شرق (شهر اورشلیم) حرکت می‌کند. موبدان این ستاره را نشانه‌ای از تولد مسیح (به معنی ناجی) می‌دانند. بنابراین به سمت اورشلیم راهی می‌شوند تا منجی موعود خداوند را ملاقات کنند. در بازگشت از این سفر، موبدان نام خود را به ملكوم و بخت النصر تغییر دادند و به آیین مسیحیت روی آوردند. درنتیجه این بنای مذهبی را به کلیسا تبدیل کردند و به نشر دین مسیحیت در جلفای ارومیه پرداختند.

طبق گفته مورخان، این روایت قدیمی روی سنگ قبر یکی از موبدان در زیرزمین کلیسا حک شده است. این سنگ تا قبل از جنگ جهانی اول داخل کلیسا نگهداری می‌شد؛ اما در سال 1915 که این عبادتگاه توسط روسی‌ها به کلیسای ارتدکس تبدیل شد، سنگ قبر هم از کشور خارج شده و به موزه کی‌اف در کشور اوکراین انتقال پیدا کرد.

برخی از منابع به دفن‌شدن یکی و برخی دیگر، به آرامیدن هر سه موبد در قبرستان زیرین کلیسا اشاره دارند؛ اما حتی اگر فقط یک مقبره هم باشد، سندی است بر هویت تاریخی و قدمت کلیسای ننه مریم ارومیه که به 20 قرن می‌رسد.

مرمت و بازسازی کلیسای ننه مریم در طول تاریخ

کلیسا ننه مریم هم مانند کلیسای سنت استپانوس جلفا چندین بار مرمت شده و شکل کنونی آن، تفاوت زیادی با بنای اولیه کلیسا دارد. این عبادتگاه نخستین‌بار در سال 642 میلادی، توسط شاهزاده‌ای چینی به نام «بافری» مرمت شد. هدف اصلی شاهزاده شرقی و همراهانش، دیدار با اسقف اعظم نینوا در بین‌النهرین بود که در سفر بازگشت، چند شبی را در این کلیسا اقامت کرد. به نقل از روایت‌های قدیمی، شاهزاده بافری ساختمان قدیمی کلیسا را کامل مرمت کرد. طبق گفته مردم محلی، یک کتیبه آشوری در فضای داخلی کلیسا مربوط به همین جریان وجود داشته که متاسفانه بعد از جنگ جهانی دوم ناپدید می شود و اثری از آن نیست.

این بنا مجددا در سال 1960 میلادی مرمت شد و کلیسایی مدرن با مناره در کنار آن قرار گرفت. 4 سال بعد، معماران ایرانی هم تغییراتی را در بنای کلیسا ایجاد کردند و یک سالن برای برگزاری مراسم به آن افزودند. خوشبختانه نام کلیسای ننه مریم در سال 1362 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده و امروزه جزء آثار باستانی کشورمان به شمار می‌رود.

معماری کلیسای ننه مریم جلفا و زیبایی های آن

پلان کلیسای ننه مریم مربعی‌شکل بوده و در نهایت سادگی ساخته شده است. تاریخ ساخت بنا مقارن با دوران اشکانیان و ساسانیان تخمین زده شده و سبک معماری آن هم تلفیقی از سبک‌های معماری ساسانی و اشکانی را در بر می‌گیرد. نشانه‌های سبک ساسانی در پلان مربعی، قرینه بودن بنا، سبک گنبدها، نمای طاق‌ها و شکل ستون‌ها دیده می‌شود.

اگر به فضای داخل کلیسای ننه مریم جلفا دقت کنید، متوجه سادگی دیوارها می‌شوید. برخلاف سایر کلیساهای دنیا، در این کلیسا اثری از عکس‌ها و پرتره‌های قدیسین مسیحی دیده نمی‌شود و تنها چند نقاشی از حضرت مسیح در حالت‌های مختلف وجود دارد. این سادگی از سبک عبادتگاه‌های آشوریان ریشه گرفته که به سادگی اعتقاد داشتند. 

مصالح اصلی بنا از خشت، سنگ و ساروج تشکیل شده و سنگ‌ها به شکلی نامنظم و در اندازه‌های گوناگون، کنار هم چیده شده‌اند. کف عبادتگاه نیز با فرش‌های ایرانی پوشیده شده و نیمکت‌های چندانی برای نشستن دیده نمی‌شود. همچنین سقف اتاق‌ها کوتاه‌تر از سایر کلیساها بوده و درها اغلب به قدری کوتاه است که برای ورود باید سر خود را خم کنید. در بخش بعدی، با جزئیات اتاق‌ها آشنا خواهید شد.

عکس محراب از تصاویر کلیسای ننه مریم

جاهای دیدنی و بخش های مختلف کلیسای ننه مریم

از هنگامی که از یکی از دو ورودی باریک کلیسا وارد صحن بزرگ آن می‌شوید، پا یه دنیایی باستانی می‌گذارید که شاید پیش از این فقط در فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی دیده باشید. ساختمان کلیسای ننه مریم تبریز از چند بخش مختلف تشکیل شده و 2 ورودی، یک حیاط، پلکانی برای رسیده به سالن اصلی، سالن نیایش، محراب و نمازخانه و اتاق‌های پیرامونی را در بر می‌گیرد.

1. صحن کلیسا

در دو طرف عمارت کلیسای حضرت مریم ارومیه، دو درب ورودی دیده می‌شود. یکی از این ورودی‌ها به خیابان قدس باز شده و دیگری به کوچه غربی بنا راه دارد. از هر یک از ورودی‌ها که وارد شوید، به حیاط بزرگ کلیسا خواهید رسید.

2. دهلیزها و مقبره ها

دالان‌های کلیسای ننه مریم به دهلیزهایی می‌رسد که در زیر بنا قرار دارد. در این دهلیزها مقبره‌هایی تاریخی وجود دارند که پیکر افراد مختلفی را در بر گرفته‌اند. برای مثال، تصور می‌شود که مبلغان کلیسای اردتدکس (کلیسای بازسازی‌شده) و 3 تن از رهبران تاریخی روسیه در این مقبره‌ها آرمیده‌اند.

3. ورودی کلیسا

مدخل ورودی کلیسا ساده است و بالای آن، کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که این جمله از تورات را بر خود دارد: «نعلین خود را از پایت بیرون کن؛ زیرا مکانی که در آن ایستاده ای، زمینی مقدس است!».

4. محراب و دالان ها

محراب اتاق کوچکی به ابعاد ۱۲ متر است که فرمی گنبدی‌شكل و تودرتو دارد. فقط كشیش‌ها حق ورود به این فضا را دارند. روی طاقچه كوچك جلوی محراب، تصاویر مختلف مسیح به صورت نقاشی و گلدوزی قرار گرفته است. در سمت راست محراب، دالان تنگ و کم‌ارتفاعی دیده می‌شود که روی دیوار آن اجاقی برای پخت نان مقدس وجود دارد. همچنین، یک حوضچه‌ سنگی برای غسل تعمید کودکان و سقاخانه‌ای برای روشن کردن شمع در کنار آن دیده می‌شود.

تصاویر کلیسای ننه مریم

5. سالن نیایش

سالن نیایش کلیسای ننه مریم در ارومیه جایگاه نشستن و حتی اعتراف ندارد! این موضوع، نشانه‌ای دیگر بر سبک آشوری عبادتگاه و متفاوت بودن آن با سایر کلیساهاست؛ چرا در گذشته مردم آشوری روی زمین می‌نشستند و از هر تجملی در نیایشگاه دوری می‌کردند. با بلیط چارتر ارومیه می‌توانید سفری خاص به سرزمین کلیساهای ایران داشته باشید و از عبادتگاه‌های باستانی این منطقه دیدن کنید.

تدفین در کلیسای ننه مریم

کلیسای ننه مریم محوطه وسیعی دارد. مردم محلی این محوطه را مقدس می دانند و طی سده ها، در کلیسای ننه مریم تدفین انجام می شد. تا حدی که این محوطه کامل با قبرها پر شده بود. چند نمونه از این قبرها در پشت ساختمان كلیسای نوساز و داخل كلیسای قدیمی ننه مریم هنوز باقی مانده است. در ادوار مختلف تاریخی، این کلیسا بارها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است.

کلیسای ننه مریم در آثار ادبی و تاریخی

در بعضی کتابها و اسناد قدیمی به کلیسای ننه مریم اشاره شده است. از جمله مارکوپولو که از کلیسا دیدن کرده و در سفرنامه اش به آن پرداخته است. همچنین مبلغان مسیحی مانند ژوستین پرکین و الی اسمیت از این کلیسا یاد کرده اند.

عکس کلیسای ننه مریم ارومیه

هزینه و ساعت بازدید از کلیسای ننه مریم

اگر می‌خواهید کلیسای ننه مریم را در بهترین زمان سفر به ارومیه ببینید، در فصول گرم سال سفر کنید. آب و هوای ارومیه در نیمه اول سال به اعتدال می‌رسد و نسیم خنک آن، آزارتان نمی‌دهد. ساعت کاری کلیسای ننه مریم ارومیه همه‌روزه از ساعت 10 صبح تا 6 عصر است. البته در روزهای تعطیل، امکان بازدید عمومی از این عبادتگاه تاریخی وجود ندارد.

یادتان باشد برای اینکه بتوانید از همه بخش‌های عمومی کلیسا دیدن کنید، باید 1 ساعت از زمان خود را اختصاص دهید. همچنین باید بدانید که ورود به این کلیسای تاریخی رایگان است و هزینه‌ای ندارد.

آدرس کلیسای ننه مریم و نحوه دسترسی به آن

همان‌طور که گفتیم، کلیسای تاریخی ننه مریم در استان آذربایجان غربی، در شهر ارومیه قرار دارد. البته در این استان کلیساهای زیادی با این نام دیده می‌شود که برای اینکه اشتباه نکنید، آدرس دقیق آن را ذکر خواهیم کرد.

کلیسا ننه مریم ارومیه در میدان خیام، خیابان خیام جنوبی، بین خیابان دانش و خیابان کلیسا واقع شده است. برای رسیدن به کلیسا باید به میدان ایالت بروید و از آنجا وارد خیابان کاشانی و سپس خیابان دانش شوید. همچنین می‌توانید از طریق خیابان امام خمینی به خیابان خیام جنوبی راه یابید. در صورتی که خودرو شخصی ندارید، تاکسی‌های شهر شما را از هر نقطه در ارومیه به کلیسای حضرت مریم می‌رسانند.

جاذبه های دیدنی ارومیه نزدیک به کلیسای حضرت مریم

اگر پس از تماشای کلیسا همچنان وقت داشتید، پیشنهاد می‌کنیم از دیگر جاهای دیدنی ارومیه همچون خانه موزه انصاری، مقبره تاریخی برج سه گنبد، مسجد تاریخی مناره و بازار بزرگ ارومیه هم دیدن کنید. موزه‌های مردم‌شناسی و ملی ارومیه نیز در فاصله کمی از این عبادتگاه قرار دارند. همچنین می‌توانید برای استراحت و قدم زدن در طبیعت، به پارک ائللر باغی در همان نزدیکی بروید و ساعتی را به بازی با کودکانتان بگذرانید.

نکاتی برای بازدید بهتر از کلیسای شرق آشوری

برای اینکه بدانید هنگام ورود به کلیسای ننه مریم چه انتظاراتی داشته باشید، بهتر است بدانید که:

• ورود به این عبادتگاه با کفش ممکن نیست؛ بنابراین جوراب تمیز و خوش‌بو به پا داشته باشید و کفش‌هایتان را هنگام ورود درآورید.
• در داخل نمازخانه کلیسا صندلی‌هایی برای نشستن وجود ندارد؛ البته یک نیمکت قدیمی در انتهای سالن قرار داده شده که مخصوص نشستن سالمندان یا ناتوانان است؛ اما اگر مشکلی ندارید، می‌توانید روی فرش‌های خوش‌نقش ایرانی بنشینید.
• محوطه کلیسا امکاناتی برای رفاه حال بازدیدکنندگان ندارد. پس در صورت نیاز، آب آشامیدنی یا خوراکی سبک به همراه داشته باشید؛ اما حواستان به حفظ نظافت محیط هم باشد.
• امکان بازدید گردشگران از ساختمان جدید و کوچک بنا وجود ندارد و تنها می‌توانید از عبادتگاه قدیمی پشت عمارت دیدن کنید.

سفری به تاریخ ارومیه با تماشای کلیسای ننه مریم

اگرچه با خواندن این مقاله با یکی از باستانی‌ترین بناهای مذهبی ایران آشنا شدیم، اما فراموش نکنیم که کلیسای ننه مریم ارومیه فقط یکی از این بناهای مذهبی است که البته بازدید از آن اهمیت زیادی دارد. شما می‌توانید با پرواز به این شهر، سفری آسان و بی‌دغدغه را آغاز کنید و چند روزی را به تماشای بناهای تاریخی ارومیه اختصاص دهید. اما اگر قبلا این کلیسا را دیده‌اید و جزئیاتی غیر از آنچه که گفتیم، می‌دانید، حتما برایمان بنویسید. دیده‌ها و شنیده‌های شما می‌تواند لذت بازدید از این بنا را بیشتر کند و به اطلاعات خوانندگان این مطلب بیفزاید. منتظر خواندن نظرات شما هستیم.